2005’te, İzmirli kanun yapımcısı Ejder Güleç & Oğulları, verdiğim talimatlara göre oktavda 79 perde içeren bir kanun imal ettiler.

İlk kez olarak bu kanuna uygulanan, kendi geliştirdiğim 79’lu perde-düzeni (79 MOS 159-tET), doktora tezimin belkemiğini teşkil ediyor.

79-sesli kanunun bir resmi aşağıdadır:

Kanunu daha hassas akortlayabilmek üzere, Yük. Müh. Uğur Keçecioğlu’nun önerisiyle, köprünün gerisinde her telin üzerine ince-ayar vidaları yerleştirdim:

Şimdi de mandallara yakınlaşalım:

Natürel mandallar, royal fuşya renklerinden hemen ayırt ediliyor. Natürellerden (Uluslararası diapazona göre arızasız seslerden) hareketle, en çok 7 mandal aşağıya bemollere, ters yönde 8 mandal yukarı diyezlere ve en çok 12 mandal yukarı çift-diyezlere varılabiliyor.

79 MOS 2º159-tET (79-tone Moment of Symmetry out of 2 degrees of 159-tone equal temperament), yegah-neva oktavının logaritmik olarak 159 eşit kısma taksim edilmesinin ardından 79 perdenin ayıklanması sonucu ortaya çıkan bir ses-düzenidir.

Bu ses-düzeninin kanuna uygulanışı ile ilgili ayrıntılı bir MS EXCEL dosyasını indirmek için tıklayın.

Sent sapması girdilerini kabul eden bir akort aygıtı kullanarak 79-sesli bir kanun hazırlamak isterseniz, mandalları aşağıdaki şekilde çakmalısınız:

**************************************************

Adım        Sent       Ton/Oktav/Sapma      Perde

72:       -106 sent    B3,-6 sent         IRAK  –  Si

73:       -91 sent     B3,+9 sent

74:       -75 sent     B3,+25 sent

75:       -60 sent     B3,+40 sent

76:       -45 sent     C4,-45 sent

77:       -30 sent     C4,-30 sent

78:       -15 sent     C4,-15 sent

0:          0 sent     C4,0 sent          RAST  -  Do (262 Hz)

1:          15 sent    C4,+15 sent

2:          30 sent    C4,+30 sent

3:          45 sent    C4,+45 sent

4:          60 sent    C#4,-40 sent

5:          75 sent    C#4,-25 sent

6:          91 sent    C#4,-9 sent        Do #

7:         106 sent    C#4,+6 sent        Re b

8:         121 sent    C#4,+21 sent

9:         136 sent    C#4,+36 sent

10:        151 sent    D4,-49 sent

11:        166 sent    D4,-34 sent

12:        181 sent    D4,-19 sent

**************************************************

6:          91 sent    C#4,-9 sent        Do #

7:         106 sent    C#4,+6 sent        Re b

8:         121 sent    C#4,+21 sent

9:         136 sent    C#4,+36 sent

10:        151 sent    D4,-49 sent

11:        166 sent    D4,-34 sent

12:        181 sent    D4,-19 sent

13:        196 sent    D4,-4 sent         DÜGAH  -  Re

14:        211 sent    D4,+11 sent

15:        226 sent    D4,+26 sent

16:        242 sent    D4,+42 sent

17:        257 sent    D#4,-43 sent

18:        272 sent    D#4,-28 sent

19:        287 sent    D#4,-13 sent       Re #

20:        302 sent    D#4,+2 sent        Mi b

21:        317 sent    D#4,+17 sent

22:        332 sent    D#4,+32 sent

23:        347 sent    D#4,+47 sent

24:        362 sent    E4,-38 sent

25:        377 sent    E4,-23 sent

**************************************************

19:        287 sent    D#4,-13 sent       Re #

20:        302 sent    D#4,+2 sent        Mi b

21:        317 sent    D#4,+17 sent

22:        332 sent    D#4,+32 sent

23:        347 sent    D#4,+47 sent

24:        362 sent    E4,-38 sent

25:        377 sent    E4,-23 sent

26:        392 sent    E4,-8 sent         SEGAH  -  Mi

27:        408 sent    E4,+8 sent

28:        423 sent    E4,+23 sent

29:        438 sent    E4,+38 sent

30:        453 sent    F4,-47 sent

31:        468 sent    F4,-32 sent

32:        483 sent    F4,-17 sent

33:        498 sent    F4,-2 sent         ÇARGAH  -  Fa

34:        513 sent    F4,+13 sent

35:        528 sent    F4,+28 sent

36:        543 sent    F4,+43 sent

37:        558 sent    F#4,-42 sent

38:        574 sent    F#4,-26 sent

***************************************************

26:        392 sent    E4,-8 sent         SEGAH  -  Mi

27:        408 sent    E4,+8 sent

28:        423 sent    E4,+23 sent

29:        438 sent    E4,+38 sent

30:        453 sent    F4,-47 sent

31:        468 sent    F4,-32 sent

32:        483 sent    F4,-17 sent

33:        498 sent    F4,-2 sent         ÇARGAH  -  Fa

34:        513 sent    F4,+13 sent

35:        528 sent    F4,+28 sent

36:        543 sent    F4,+43 sent

37:        558 sent    F#4,-42 sent

38:        574 sent    F#4,-26 sent

39:        589 sent    F#4,-11 sent       Fa #

40:        604 sent    F#4,+4 sent        Sol b

41:        619 sent    F#4,+19 sent

42:        634 sent    F#4,+34 sent

43:        649 sent    F#4,+49 sent

44:        664 sent    G4,-36 sent

45:        679 sent    G4,-21 sent

***************************************************

39:        589 sent    F#4,-11 sent       Fa #

40:        604 sent    F#4,+4 sent        Sol b

41:        619 sent    F#4,+19 sent

42:        634 sent    F#4,+34 sent

43:        649 sent    F#4,+49 sent

44:        664 sent    G4,-36 sent

45:        679 sent    G4,-21   (Yalnızca bu iki ses arası 23 sent komma)

46:        702 sent    G4,+2 sent         NEVA  -  Sol

47:        717 sent    G4,+17 sent

48:        732 sent    G4,+32 sent

49:        747 sent    G4,+47 sent

50:        762 sent    G#4,-38 sent

51:        777 sent    G#4,-23 sent

52:        792 sent    G#4,-8 sent        Sol #

53:        808 sent    G#4,+8 sent        La b

54:        823 sent    G#4,+23 sent

55:        838 sent    G#4,+38 sent

56:        853 sent    A4,-47 sent

57:        868 sent    A4,-32 sent

58:        883 sent    A4,-17 sent

***************************************************

52:        792 sent    G#4,-8 sent        Sol #

53:        808 sent    G#4,+8 sent        La b

54:        823 sent    G#4,+23 sent

55:        838 sent    G#4,+38 sent

56:        853 sent    A4,-47 sent

57:        868 sent    A4,-32 sent

58:        883 sent    A4,-17 sent

59:        898 sent    A4,-2 sent         HÜSEYNİ  -  La  (440 Hz)

60:        913 sent    A4,+13 sent

61:        928 sent    A4,+28 sent

62:        943 sent    A4,+43 sent

63:        958 sent    A#4,-42 sent

64:        974 sent    A#4,-26 sent

65:        989 sent    A#4,-11 sent       La #

66:       1004 sent    A#4,+4 sent        Si b

67:       1019 sent    A#4,+19 sent

68:       1034 sent    A#4,+34 sent

69:       1049 sent    A#4,+49 sent

70:       1064 sent    B4,-36 sent

71:       1079 sent    B4,-21 sent

***************************************************

65:        989 sent    A#4,-11 sent       La #

66:       1004 sent    A#4,+4 sent        Si b

67:       1019 sent    A#4,+19 sent

68:       1034 sent    A#4,+34 sent

69:       1049 sent    A#4,+49 sent

70:       1064 sent    B4,-36 sent

71:       1079 sent    B4,-21 sent

72:       1094 sent    B4,-6 sent         EVC  -  Si

73:       1109 sent    B4,+9 sent

74:       1125 sent    B4,+25 sent

75:       1140 sent    B4,+40 sent

76:       1155 sent    C5,-45 sent

77:       1170 sent    C5,-30 sent

78:       1185 sent    C5,-15 sent

79:       1200 sent    C5,0 sent          GERDANİYE  -  Do

1:        1215 sent    C5,+15 sent

2:        1230 sent    C5,+30 sent

3:        1245 sent    C5,+45 sent

4:        1260 sent    C#5,-40 sent

5:        1275 sent    C#5,-25 sent

***************************************************

72:       1094 sent    B4,-6 sent         EVC  -  Si

73:       1109 sent    B4,+9 sent

74:       1125 sent    B4,+25 sent

75:       1140 sent    B4,+40 sent

76:       1155 sent    C5,-45 sent

77:       1170 sent    C5,-30 sent

78:       1185 sent    C5,-15 sent

79:       1200 sent    C5,0 sent          GERDANİYE  -  Do

1:        1215 sent    C5,+15 sent

2:        1230 sent    C5,+30 sent

3:        1245 sent    C5,+45 sent

4:        1260 sent    C#5,-40 sent

5:        1275 sent    C#5,-25 sent

6:        1291 sent    C#5,-9 sent        Do #

7:        1306 sent    C#5,+6 sent        Re b

8:        1321 sent    C#5,+21 sent

9:        1336 sent    C#5,+36 sent

10:       1351 sent    D5,-49 sent

11:       1366 sent    D5,-34 sent

12:       1381 sent    D5,-19 sent

***************************************************

Teller diatonik natürel seslere akortlanırken, önce La 440 Hz olarak tayin edilir; sonra Re-La arası saf beşli olarak ayarlanır; daha sonra Re trikordisinin natürelinden 7 mandal aşağı inilir ve bu ses ile Do trikordisinin natürelinden 6 mandal yukarısı ünison kılınır; Do-Sol saf beşli olarak ayarlanır; Do’nun oktavı ayarlandıktan sonra, Fa-Do saf beşliye akortlanır; Fa trikordisinin natürelinden 7 mandal aşağı inilir ve Mi ile bu ses ünison kılınır; son olarak, Mi-Si saf beşliye akortlanır. Kontrol için, Si trikordisinin natürelinden yedi mandal yukarıdaki ses ile Do trikordisinin natürelinin aynı olup olmadığına bakılır.

*    *    *

Makam müziğinin doğasındaki tüm geçkileri ve ötelemeleri kağıt üstünde eksiksiz gösterebilmek, hazırdaki nota ve komma anlayışı ile alabildiğine örtüşmek, perdeleri tam ve doğru biçimde elde edebilmek, sistemi kesintisiz bir beşliler zinciri ile kapatabilmek ve Türk çalgılarının kapasitesini aşmamak gibi birçok kıstası gözeterek kanunuma tatbik ettiğim 79 MOS 159-tET şöyle de anlatılabilir:

1. Üçüncü selenin oktav içindeki çevrimi yoluyla elde edilen tam dörtlü aralığı logaritmik olarak 33 eşit parçaya taksim edilir:

    log(10) [4/3] * 1200 / log(10) 2'nin 1/33'ü =

    498.045 / 33 =

    15.0923 sent

2. Elde edilen 15.1 küsür sentlik komma 79 kere üstüste bindirilir:

    15.0923 x 1  =  15.0923 sent

    15.0923 x 2  =  30.1845 sent

    15.0923 x 3  =  45.2768 sent

    vs...

    15.0923 x 79 = 1192.29 sent

3. Yetmiş dokuzuncu adımdaki ses, oktava, yani 1200 sente tamamlandığında, 78.-79. adımların arasında büyükçe bir komma ortaya çıkar:

    (1200-1192.29) + 15.0923 =

    7.71 + 15.0923 =

    22.80273 sent

4. Bu büyük komma 45.-46. adımlara taşınırsa 46. adımda tam beşli aralığına kavuşulur:

    (15.0923 x 45) + 22.80273 = 

    679.1523 + 22.80273 =

    701.955001 sent =

    log(10) [3/2] * 1200 / log(10) 2

5. Böylece, 79 tonda, 33 adet yedirilmiş (ortaton) beşlisi ve 46 adet saf beşliden müteşekkil zincir ile kapanan bir sistem varedilir.

A beşlisi saf, B beşlisi yedirilmiş olarak kodlanırsa, beşliler zinciri şu kurguda seyreder:

            ab ab ab aab

            ab ab aab

            ab aab

            ab ab aab

            ab aab

            ab ab aab

            ab aab

            ab ab aab

            ab aab

            ab ab aab

            ab aab

            ab ab aab

            ab ab

Gazeteci Sirel Ekşi ile 79-sesli kanundan bahsettiğim 27 Kasım 2005 tarihli söyleşim için tıklayınız.

*    *    *

79-sesli kanunla acemice birkaç icra yaptım. Bunları aşağıdaki Müzik Çalardan seçip dinleyebilirsiniz.

79 MOS 159-tET’i notalandırabilmek için, George Secor ve David Keenan tarafından geliştirilmiş olan Sajital Mikrotonal Notasyon Sistemi’ni 79 sese uyarladım. 79’lu perde-düzenindeki tüm arızi işaretlerin özel KARMA-SAJİTAL fontu için tıklayınız. Bu font üzerinden hemen beste yapmaya başlayabilmek üzere, hazır bir Mus2 şablon dosyasına buradan erişebilirsiniz.

Mayıs-Temmuz 2012 tarihli EK:

“MANDALATURA” kanun notasyonu

Adından da anlaşılacağı üzere, Gitarlara yönelik Tablatura gibi, arızi işaretler yerine rakamları porte üzerinde kullanmaya dönük bir kanun notasyonu düşündüm. 79-sesli kanunun takipçisi sevgili arkadaşım Kanuni Esra Berkman ile YTÜ SANTAS dersliğinde ayaküstü yaptığımız konuşma sonucu ortaya attığım Mandalatura özetle şu:

1. 1.Tablatura’da nota başları yerine doğrudan rakam kullanılıyorken, Mandalatura’da alışıldık porte üzerinde bildik notalar ve bunların yanısıra rakamlar bulunur.
   

2. 
   

2. 2.Rakamlar Tablatura portesinde temsili çalgı telleri üzerindeki parmak pozisyonları yerine geçtiği halde, Mandalatura portesinde (nota başlarının ister sağına, ister soluna yazılabilecek olarak) kanundaki mandal indir-kaldır işlemlerini hassasiyetle ifade ederler. Tıpkı diyez/bemol gibi arızi işaret işlevi gören sözkonusu rakamların, genel kural olarak, nota başlarının soluna aynı tertipte yazılmaları uygundur.
   

3. 
   

3. 3.Mandalatura rakamları, maksimum -12’ye kadar eksi sayılar olarak düz notadan (natürel mandaldan) hareketle kaç adet mandal indirileceğini ve maksimum 12’ye kadar artı sayılar olarak ( + işareti almaksızın veya alarak), benzer biçimde, kaç adet mandal kaldırılacağını ifade eder.
   

4. 
   

4. 4.Sıfır rakamı ( 0 ) aşikar olacağı üzere, düz notaya (natürel mandala) döndürür. Teorik olarak natürellerden aşağı 12 ve yukarı 12 mandal gidilebilmesine cevaz verilmiştir. 79’lu kanunda bemol mandalların alt sınırı -7, diyez mandalların üst sınırı +12’dir. Diğer kanunlarda vaziyet elbette daha farklı olabilecektir.
   

5. 
   

5. 5.Donanım bu yolla, portenin başında açkılardan hemen sonra bir rakamlar sütunu halinde belirlenebilir. Kanun için çift porte (çift el) yazım şekli seçilebilir ve portelerin çizgi adedi, gerekmesi halinde, besteci tarafından farklı miktarda tayin edilebilir.
   

6. 
   

6. 6.Kanunda farklı çözünürlüklerde perde-sistemleri, bunlara özgü ayrıntı ve yapı özellikleri gözetildiği sürece, aynı Mandalatura yazımı ile, her seferinde yeniden arızi işaretler demeti belirlemeye gerek kalmaksızın, gayet tutarlı değiş-tokuş edilebilecektir. Kolaydan değiş-tokuş edilemeyecek perde-düzenlerinin sözkonusu olduğu yerde, tek yapılması gereken notada mandal rakamlarının gözden geçirilmesidir.
   

7. 
   

7. 7.Münhasıran özel bir oktav bölünmesi istenmekteyse, eserin başında rumuzuyla belirtilebilir (örn. 53-tET, 72-tET, 79MOS159-tET...). Haliyle, mandal yoğunluğu ve sıralaması değişirse, aynı Mandalatura notasını okuyan iki ayrı kanundan bariz ölçüde farklı aralıklar çıkacaktır. İlaveten, notasyonun müsaade ettiği eksi 12’lere kadar inilebilmesi ve artı 12’lere kadar çıkılabilmesi için çok özel mandal çakımı, hatta mevcut dizilişlerdeki mandal boşluklarının kapatılması gereği sözkonusu olacaktır. Bununla birlikte, Türk Makam müziğindeki diyez-bemol kargaşası, kanun özelinde Mandalatura sayesinde bertaraf edilmiş olmaktadır. Ayrıca, bestecilerin, eser yazarken bu çalgıdaki teknik özellikleri ve kısıtları göz önünde bulundurması kolaylaşmaktadır.
   

Aşağıda, 79 MOS 159-tET’e yönelik Karma Sajital Mikrotonal Notasyon Sistemi ile yazılmış örnek bir Saba parçanın, tıpatıp Mandalatura karşılığı verilmiştir.

Mandalatura ile 79-ses ayrıntısında hemen beste yapmaya başlayabilmek üzere, yukarıdaki notanın ve sayısal arızi işaretlerin yeraldığı Mus2 şablon dosyasına bu linkten erişebilirsiniz.

Aynı şekilde, onun eşdeğeri 79-sesli notanın Mus2 şablon dosyasını buradan indirebilirsiniz.

Keyifli besteler!